بررسی جامع تاریخچه پول و نحوه پیدایش آن

پول به عنوان عنصری جدایی ناپذیر از زندگی بشر، از دیرباز نقش اساسی در مبادلات و تعاملات جوامع ایفا کرده است. اگر به تاریخچه پول نگاهی بیندازیم می‌بینیم این عنصر در طول سال‌ها فراز و نشیب و تحولات شگفت‌انگیز بسیاری را تجربه کرده و از مبادله کالا با کالا در دوران باستان تا ظهور سکه‌های فلزی و اسکناس‌های کاغذی مسیر طولانی را طی کرده تا به شکل امروزی خود برسد.

در این مطلب، سفری در زمان خواهیم داشت و تاریخچه پول در ادوار مختلف را بررسی خواهیم کرد و از اولین اشکال پول تا تحولات نوین نظام‌های پولی را زیر ذره‌بین خواهیم بود. تا انتهای این مطلب با ما همراه باشید تا دریابیم چگونه پول از دل تاریخ سر برآورده و به ابزاری قدرتمند برای معاملات در دنیای امروز تبدیل شده است.

تاریخچه پول

قبل از پرداختن به تاریخچه پول و زیر و رو کردن ادوار مختلف، بهتر است ابتدا تعریفی از خود پول ارائه کنیم. پول چیست؟

پول ابزاری است که در جوامع برای تبادل کالاها و خدمات استفاده می‌شود و شامل ارزهای مختلف یا حتی سایر ابزارهای قابل تبدیل به ارزش است. این مفهوم نه تنها از دیدگاه اقتصادی بلکه از منظر اجتماعی و فرهنگی نیز اهمیت دارد. پول به عنوان وسیله‌ای برای ارزیابی ارزش کالاها و خدمات به کار می‌رود و باعث تسهیل تبادلات میان افراد و افزایش سرعت آن می‌شود.

می‌توان کاربردهای پول را این طور خلاصه کرد:

·         ابزار مبادله: پول ابزاری برای خرید و فروش کالاهاست و جایگزینی برای مبادله مستقیم کالا با کالا (معامله پایاپای) است.

·         واحد سنجش ارزش: پول به عنوان یک معیار مشترک برای تعیین ارزش کالاها و خدمات مختلف به کار می‌رود.

·         ذخیره ارزش: پول ابزاری برای ذخیره ثروت در طول زمان است.

·         تسهیل مبادلات: با توجه به اینکه پول عنصری با ارزش مشخص و پذیرفته شده توسط جامعه است، می‌توان به سادگی از آن در مبادلات استفاده کرد.

اما مخترع پول چه کسی است؟ مفهوم پول به طور کلی از زمان‌های بسیار دور و پیش از تاریخ نوشتاری ثابت وجود داشته و به همین خاطر نمی‌توان اختراع آن را به یک فرد یا گروه خاص نسبت داد. این مفهوم به صورت تدریجی و با مشارکت انسان‌های بسیاری در طول تاریخ شکل گرفته است.

اگر تکامل پول از گذشته تا به حال را زیر ذره‌بین ببریم، می‌بینیم این ابزار برای رسیدن به شکل و شمایل امروزی‌اش تغییرات گسترده‌ای را پشت سر گذاشته است که در ادامه این تغییرات را بررسی می‌کنیم:

از مبادله کالا تا اولین سکه‌ها

در دوران باستان، مبادله کالا با کالا یا معامله پایاپای روشی رایج برای تبادل کالاها و خدمات بود. در این سیستم افراد کالاهای خود را با کالاهای مورد نیازشان از دیگران مبادله می‌کردند. اما این روش مشکلات زیادی از جمله متناسب نبودن نیازها، دشواری حمل و نقل کالاها و کمیاب نبودن را به همراه داشت. همین باعث شد تا مردم به فکر روش دیگری برای مبادله بیفتند.

با گذشت زمان، چیزهای با ارزشی مثل صدف‌ها، سنگ‌های قیمتی و فلزات گرانبها به عنوان ابزار مبادله مورد استفاده قرار گرفتند. جابجایی و نگهداری این موارد بسیار آسان‌تر بود و کمیاب بودن آنها باعث می‌شد با ارزش شوند. مبادله با استفاده از این اقلام نخستین شکل پول در تاریخ در نظر گرفته می‌شود.

اما به مرور پادشاهی‌ها و امپراطوری‌های مختلف با استفاده از فلزات شروع به ضرب سکه‌هایی با وزن مختلف و مهر خود بر روی آنها کردند. وزن سکه‌ها و مهر روی آنها اعتبار آنها را مشخص می‌کرد. اولین سکه‌ها حدود 600 تا 650 سال قبل از میلاد توسط امپراطوری لیدیه ضرب شد و به مرور استفاده از پول‌های فلزی بین مردم رواج یافت.

ظهور پول کاغذی و اسکناس

با مشخص شدن مشکلات سیستم سکه از جمله با ارزش بودن فلزات مورد استفاده مثل طلا و نقره و متناسب نبودن آنها با نیاز روزمره و سرقت آسان آنها، بشر به سراغ پول کاغذی رفت. در قرن 7 میلادی، در کشور چین اولین پول‌های کاغذی به عنوان جایگزینی برای سکه‌های فلزی معرفی شدند. در آن زمان، چینی‌ها به پول کاغذی «پول پرنده» می‌گفتند. در ادامه، با توجه به حمل و نقل آسان‌تر و قابلیت چاپ در مقادیر زیاد، استفاده از پول‌های کاغذی در سایر نقاط جهان نیز رواج یافت و رفته رفته جای سکه‌های فلزی را گرفت.

ایران نیز در سیر تکامل پول نقش مهمی دارد. در قرن هشت میلادی در دوران خلافت عباسیان، یکی از اولین نمونه‌های پول کاغذی به کار گرفته شد. این پول‌ها «حواله» نام داشتند و توسط صرافان و بازرگانان برای تسهیل مبادلات تجاری مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

اما رفته رفته پول کاغذی نیز تغییرات زیادی را متحمل شد و اشکال مختلفی از آن پدید آمد تا اینکه در قرن 17 میلادی نخستین اسکناس‌ها عرضه شد و مورد استفاده قرار گرفت.

تکامل پول در عصر مدرن

با ظهور فناوری‌های جدید، پول و نحوه استفاده از آن به شکل قابل توجهی تغییر کرد و از اسکناس‌ها و سکه‌ها فاصله زیادی گرفت. یکی از این تغییرات، ایجاد پول الکترونیکی و بانکداری اینترنتی است که امکان انجام تبادلات مالی و انتقال ارزش را به صورت الکترونیکی و به دور از شکل فیزیکی پول فراهم کرده است. علاوه بر این، با معرفی کارت‌های اعتباری، رفته رفته اسکناس‌ها از زندگی افراد خارج شد به طوری که در حال حاضر کمتر کسی از پول نقد و اسکناس استفاده می‌کند.

اما کنترل پول توسط دولت‌ها مشکلات زیادی را برای افراد ایجاد کرد، همین باعث شد تا ایده ایجاد «پول غیرمتمرکز» و «ارزهای دیجیتال» ایجاد شود، اتفاقی که به انقلابی گسترده در صنعت پولی و مالی منجر شد. بیت کوین، نخستین ارز دیجیتال و پول غیرمتمرکز جهان است و در سال‌های اخیر به عنوان جایگزینی برای پول فیات و مستقل از نظام مالی مرکزی، مورد توجه قرار گرفته و تاثیرات قابل توجهی بر بازارهای مالی و اقتصاد جهانی داشته است. به دنبال معرفی بیت کوین، ارزهای دیجیتال زیادی به بازار عرضه شدند که هرکدام بخش خاصی از نیاز بشریت را هدف قرار داده‌اند.

انواع پول در طول تاریخ

همانطور که بالاتر توضیح دادیم، پول با گذشت زمان و گذار از ادوار مختلف تاریخی، تغییرات زیادی کرده و اشکال مختلفی داشته است. در این مطلب، نیم نگاهی به اشکال مختلف پول در طول تاریخ می‌اندازیم و مزایا و معایب هرکدام را بررسی می‌کنیم.

سکه

همانطور که بالاتر گفتیم، سکه اولین شکل شناخته شده پول محسوب می‌شود و قدمت آن به 600 تا 650 سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد. در آن زمان امپراطوری‌ها از فلزات گرانبهایی مثل طلا، نقره و مس برای ساخت سکه با وزن و عیار مشخص استفاده می‌کردند.

استفاده از سکه مزایای زیادی داشت. اول اینکه حمل و نقل آنها آسان بود و دیگر نیاز نبود مثل مبادله کالا با کالا فردی برای دریافت دو قرص نان، گاو خود را به نانوا بدهد! علاوه بر این، مردم می‌دانستند این فلزات گرانبها هستند و همین باعث کمیابی و ارزشمند شدن سکه‌های فلزی شده بود. همچنین سکه‌های طلا و نقره در طول زمان دچار خوردگی و زنگ زدگی نمی‌شدند و ماندگاری بالایی داشتند.

اما این سیستم معایب خاص خود را داشت. اول اینکه طلا و نقره فلزات بسیار ارزشمندی بودند و با نیازهای روزمره مردم متناسب نبودند. به عنوان مثال برای خرید چند قرص نان باید سکه‌های طلا را به تکه‌های خیلی کوچک تقسیم می‌کردند که این کار در سیستم سکه‌های فلزی شدنی نبود.

علاوه بر این، سکه‌های فلزی با توجه به جنس آنها، وزن زیادی داشتند و حمل و نقل آنها همچنان دشوار بود. همچنین این سکه‌ها به دلیل حجم زیاد، فضای زیادی هم اشغال می‌کردند.

اسکناس

رفته رفته سکه‌های فلزی جای خود را به پول‌های کاغذی و اسکناس‌ها دادند. در ابتدا حاکمان و افراد با نفوذ تصمیم گرفتند تا به جای طلا در معاملات، از رسیدهای کاغذی استفاده کنند. برای این منظور این افراد مراکز امانت‌داری را راه‌اندازی کردند.

به مرور مردم فلزات گرانبهای خود را به این مراکز سپردند و در قبال آنها یک رسید دریافت می‌کردند. این رسید نشان‌دهنده ارزش و اعتبار طلای به امانت سپرده بود و می‌توانست به جای سکه‌های طلا و نقره، بین مردم معامله شود. بدین ترتیب، شکل جدیدی از پول بین مردم رواج پیدا کرد که پشتوانه‌ای از طلا و سایر فلزات گرانبها داشت.

رفته رفته دولت‌ها و بانک‌ها جایگزین مراکز امانت‌داری شدند و کنترل عرضه پول را در اختیار گرفتند. به مرور دولت‌ها تصمیم گرفتند با توجه به نبود طلای کافی و مشکلات نگهداری از فلزات گرانبها در خزانه، پشتوانه پول‌های کاغذی را حذف کنند، به این ترتیب ارزهایی که امروز از آنها استفاده می‌کنیم و به «ارزهای فیات» معروفند پدید آمدند.

با وجود مزایایی مثل حمل و نقل آسان، قابلیت چاپ در مقادیر بالا و کاهش خطر جعل پول، اسکناس‌های کاغذی معایبی هم دارند. این اسکناس‌ها برخلاف سکه‌های طلا هیچ ارزش ذاتی ندارند و ارزش آنها به پشتوانه دولت یا بانک صادرکننده آنها متکی است. علاوه بر این، چاپ بیش از حد اسکناس می‌تواند ارزش پول را کاهش دهد و به تورم و مشکلات اقتصادی منجر شود.

پول الکترونیکی

اما رفته رفته بانک‌ها برای دستیابی به سیستمی کارآمدتر، پول‌های کاغذی بی‌پشتوانه خود را با اعداد و ارقام کامپیوتری جایگزین کردند. بانک‌ها از مردم خواستند تا برای جلوگیری از مشکلات مربوط به حمل پول نقد از جمله سرقت، پول خود را به آنها بسپارند و از کارت‌های اعتباری استفاده کنند.

استفاده از پول الکترونیکی مزایای مختلفی دارد؛ حمل و نقل کارت اعتباری نسبت به اسکناس و سکه‌های فلزی سریع‌تر است، علاوه بر این، پرداخت با استفاده از کارت‌های اعتباری سریع‌تر از اسکناس و پول نقد انجام می‌شود و به همین خاطر محبوب‌ترین شکل پول است. اما این روش یک عیب بزرگ دارد و آن کنترل بیش از اندازه دولت و حاکمان بر پول است. همین باعث شد تا ارزهای دیجیتال ایجاد شوند.

ارزهای دیجیتال

انقلاب ارزهای دیجیتال در روز 31 اکتبر 2008 (10 آبان 1387) و با انتشار مقاله‌ای با عنوان «Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System» به معنی «بیت کوین: یک سیستم پول الکترونیکی همتا به همتا» آغاز شد. در آن زمان ساتوشی ناکاموتو، خالق بیت کوین این ارز دیجیتال را پس از بحران وام مسکن سال 2008 که نقدینگی بازارهای جهانی را کاملا تحت تاثیر قرار داده بود معرفی کرد.

ساتوشی با معرفی بیت کوین به دنبال یک چیز بود: ایجاد یک پول غیرمتمرکز که در اختیار مردم است و هیچ‌کسی بر آن نظارت ندارد.

رفته رفته به دنبال بیت کوین، ارزهای دیجیتال جدیدی به بازار معرفی شدند و هرکدام مدعی شدند ویژگی خاصی از بیت کوین را ارتقا بخشیده‌اند. به طور کلی، ارزهای دیجیتال با استفاده از فناوری بلاکچین، نیاز به واسطه‌های متمرکزی مثل دولت‌ها و بانک‌ها برای تسهیل تراکنش‌های پولی را از بین برده‌اند و آخرین تحول دنیای پول محسوب می‌شوند.

سرعت بالا، جدایی پول از دولت، کاهش کارمزد تراکنش‌ها و تسهیل تراکنش‌های فرامرزی از جمله مهم‌ترین مزایای ارزهای دیجیتال است. با این حال، این ارزها در معرض خطر هک شدن قرار دارند و با توجه به ارتباط آنها با اینترنت، در دسترس همه افراد نیستند. علاوه بر این، ارزهای دیجیتال نوسانات قیمتی بالایی دارند عیب مهمی محسوب می‌شود.

تاریخچه پول در ایران

مشابه با سایر نقاط جهان، واحد پول ایران نیز در طول تاریخ تغییر زیادی کرده است. اولین سکه ایرانی در زمان داریوش هخامنشی ضرب شد و «دریک» نام داشت. پس از آن با گذر از هر امپراطوری، سکه‌ها و نام آنها نیز تغییر کرد، به عنوان مثال در زمان ساسانیان، به سکه‌های مسی و برنزی «پشیز» می‌گفتند.

اما با حمله مغول‌ها به ایران، اولین پول کاغذی ایران با نام «چاو» و در شهر تبریز چاپ شد. اما رواج اسکناس یا پول کاغذی در دوران قاجاریان شکل گرفت و در سال 1889، پس از تاسیس بانک شاهنشاهی، نخستین سری اسکناس‌های ایرانی در کشور انگلستان چاپ شد. در ادامه در دوران پهلوی واحد پولی ایران به «ریال» تغییر پیدا کرد و از سال 1310 نیز واحد «تومان» به کار گرفته شد.

پول دیجیتال و ارزهای رمزنگاری شده

تا به اینجای کار مفهوم پول را بررسی کردیم و سیر تحول پول را زیر ذره‌بین بردیم، همچنین دلیل اختراع سیستن پول کاغذی با توجه به مشکلات سیستم سکه‌های فلزی را متوجه شدیم. اما کاغذی شدن پول و داشتن پشتوانه حاکمان چیزی نبوده که همواره مردم به دنبال آن بوده‌ باشند.

سرشت انسان با آزادی و تحت کنترل نبودن گره خورده و کسی نمی‌تواند آن را انکار کند، به همین خاطر بسیاری معتقدند کنترل دولت‌ها و بانک‌های مرکزی بر پول و جریان آن برخلاف طبیعت انسان است. از طرف دیگر، کنترل سیستم‌های پولی سنتی توسط دولت‌ها و بانک‌های مرکزی مشکلات مختلفی اعم از فساد، سوء استفاده و عدم شفافیت را به همراه دارد.

مشکلات سیستم‌های پولی غیرمتمرکز مردم را به این سوال مهم رساند: آیا می‌توان پولی غیرمتمرکز ساخت؟ پاسخ این سوال بیت کوین بود که در سال 2009 آغاز به کار کرد.

بیت کوین و ارزهای دیجیتال

همانطور که بالاتر گفتیم، وایت پیپر 9 صفحه‌ای بیت کوین در سال 2008 منتشر شد و انقلاب شگرفی را در صنعت پولی و مالی پایه‌گذاری کرد. با ورود بیت کوین، همه معاملات به هم خورد و مردم با نسل جدید پول الکترونیکی آشنا شدند.

اما سوال اصلی این است که پشتوانه بیت کوین چیست و چرا اصلا بیت کوین ارزش دارد؟ با اختراع اینترنت و کامپیوترها، حالا همه‌چیز به قدرت محاسباتی و کدهای کامپیوتری متکی است و این کدها به بخش جدایی ناپذیری از زندگی ما تبدیل شده‌اند. بیت کوین پشتوانه‌ای از همین کدها و قدرت محاسباتی دارد. اما چرا بیت کوین اینقدر موفق شد؟ وجه تمایز بیت کوین از سایر پول‌های الکترونیکی که قبل از آن معرفی شده و شکست خورده بودند چیست؟

بیت کوین برخلاف سایر پول‌های الکترونیکی، سرشت غیرمتمرکزگرا و آزاد انسان‌ها را هدف قرار داد و تلاش کرد تا کنترل و اختیار پول را به دستان خود مردم بسپارد. این آرمان رفته رفته اعتماد مردم را به خود جلب کرد و به بیت کوین ارزش داد.

بیت کوین نسل اول ارزهای دیجیتال و پادشاه رمزارزها محسوب می‌شود. اما محدودیت‌هایی که ساتوشی ناکاموتو در کد این بلاکچین اعمال کرده بود باعث شد تا توسعه‌دهندگان مختلف ارز دیجیتال غیرمتمرکز مخصوص به خود را راه‌اندازی کنند، روندی که به راه‌اندازی پروژه‌های مختلفی از جمله بیت کوین کش، لایت کوین و اتریوم منجر شد.

در حال حاضر بیش از ده‌ها هزار ارز دیجیتال مختلف در بازار وجود دارند. اگرچه بخش زیادی از این ارزها هیچ کاربرد خاصی ندارند، اما تعداد کثیری از آنها از بیت کوین و اتریوم گرفته تا سولانا و متیک پتانسیل زیادی برای تغییر سیستم پولی سنتی دارند. ارزهای دیجیتال در حالت کلی سریع‌تر، شفاف‌تر و ارزان‌تر از سیستم پولی سنتی هستند و با استفاده از آنها می‌توان در کمترین زمان ممکن به هرنقطه از جهان پول فرستاد. با این حال، این ارزها هنوز در مراحل اولیه توسعه خود هستند و با چالش‌هایی از جمله نوسانات، عدم پذیرش گسترده و قوانین نامشخص روبه‌رو هستند.

تاثیر پول دیجیتال بر اقتصاد جهانی

پول دیجیتال به ویژه ارزهای دیجیتالی مثل بیت کوین، تاثیرات گسترده‌ای بر اقتصاد جهانی داشته است. یکی از این تاثیرات، افزایش امکانات و کارآیی در تبادلات مالی است. با استفاده از پول دیجیتال، انجام تبادلات بین‌المللی در سریع‌ترین زمان ممکن و حداکثر کارایی انجام می‌شود، اتفاقی که فرآیندهای معاملات جهانی را تسریع کرده و بازارهای جهانی را بهبود می‌بخشد.

علاوه بر این، ارزهای دیجیتال می‌توانند جایگزین پول‌های محلی و ارزهای ملی به ویژه در کشورهایی که با مشکلات ارزی و نقدینگی مواجهند شوند. یکی از این نمونه‌ها کشور السالوادور است که بیت کوین را به عنوان واحد پول قانونی خود پذیرفته و مبادلات خود را با آن انجام می‌دهد. استفاده از ارزهای دیجیتال در این کشورها می‌تواند به بهبود وضع اقتصادی آنها کمک کند و برای مردم امکان دسترسی به ابزارهای مالی پایدارتر و مطمئن‌تر را فراهم آورد.

علاوه بر بحث پولی و پرداختی، برخی از ارزهای دیجیتال مثل بیت کوین و اتریوم در سال‌های اخیر به عنوان یک سرمایه‌گذاری خوب و پربازده مورد توجه قرار گرفته‌اند. در حال حاضر بیت کوین به عنوان یک کلاس دارایی جدید معرفی شده و حتی در بازارهای بورس آمریکا، صندوق قابل معامله بورسی (ETF) خود را دارد.

به طور کلی تاثیرات پول دیجیتال بر اقتصاد جهانی بسیار گسترده و چندجانبه است و با توجه به پیشرفت روزافزون ارزهای دیجیتال و فناوری بلاکچین، احتمالا در آینده به طور قابل توجهی افزایش خواهد یافت. البته بخش زیادی از آینده ارزهای دیجیتال، به پذیرش عمومی و قانون‌گذاران بستگی دارد.

اگر پول وجود نداشت، چه می‌شد؟

برای پاسخ‌دهی به این سوال بهتر است سیر تکامل پول را از انتها تا ابتدای آن برگردید. اگر پول وجود نداشت، احتمالا جوامع دوباره از سیستم مبادله کالا با کالا برای رفع نیازهای خود استفاده می‌کردند. با این حال، همانطور که بالاتر گفتیم، این سیستم معایب بسیار زیادی دارد و بسیار ناکارآمد است. در سیستم کالا با کالا، ارزش کالاها بر اساس نیاز و عرضه و تقاضا تعیین می‌شد. به عنوان مثال یک قرص نان ممکن است ارزشی بالاتر از یک تکه الماس داشته باشد!

علاوه بر این، تجارت و معاملات بین‌المللی بدون پول دشوارتر و حتی غیرممکن می‌شد. همچنین مردم به جای تجمع ثروت، بیشتر روی نیازهای اساسی و ضروری زندگی خود متمرکز می‌شدند و احتمالا جامعه شکل و شمایل امروزی خود را هرگز به خود نمی‌گرفت.

اینکه عدم وجود پول چه تاثیری بر جامعه می‌گذارد، سوالی پیچیده و چند وجهی است و به عوامل مختلفی از جمله فرهنگ، تاریخ و ساختار اجتماعی جامعه بستگی دارد. با این حال، چیزی که مشخص است این است که بدون پول، هرگز دنیای امروز پدید نمی‌آمد.

نتیجه‌گیری و نگاهی به آینده پول

در این مطلب سعی بر این بود تا تاریخچه و منشا پول را با زبانی ساده و خودمانی برسی کنیم و سیر تکامل پول را زیر ذره‌بین ببریم. با توجه به تاریخچه پول و سیر تکامل آن از مبادله کالا با کالا تا ارزهای دیجیتال امروزی می‌توان نتیجه گرفت که پول یکی از ابزارهای حیاتی و جدایی‌ناپذیر در زندگی بشر است و نقش مهمی در تسهیل تبادلات اقتصادی دارد.

همانطور که شکل پول نسبت به هزاران سال پیش تغییر کرده است، انتظار می‌رود در آینده نیز شاهد تداوم تکامل پول و ظهور فناوری‌های جدید و اشکال جدیدی از پول باشیم. فناوری بلاکچین و ارزهای دیجیتال در حال حاضر آخرین قطعه از پازل تاریخچه پول هستند و به نظر می‌رسد با توسعه و بلوغ بیشتر این ارزها، نقش بسیار مهمی در اقتصاد جهانی ایفا کنند. این ارزها مزایای مهمی را به سیستم پولی و مالی اضافه کرده‌ و در مدت زمان کم فعالیت خود کاربران بسیاری را جذب خود کرده‌اند.

این که چه چیزی پول محسوب می‌شود و چه چیزی را نمی‌توان پول درنظر گرفت، کاملا به اعتماد جامعه بستگی دارد. بنابراین، آینده پول به تعادل بین نوآوری فناوری و اعتماد مردم متکی خواهد بود. با این حال، چیزی که قطعی است این است که پول، همچنان به تکامل و تحول ادامه خواهد داد.

سوالات متداول