در گذشته‌های دور، گروه بزرگی از انسان‌ها برده یا رعیت بودند. آنها هیچ حقی نداشتند و باید تمام‌وقت برای اربابان، پادشاهان یا زمین‌داران کار می‌کردند. اما در دو قرن گذشته نظام اجتماعی به‌تدریج تغییر کرد و قوانین کار نوشته شدند تا روابط بین کارگر و کارفرما تنظیم شوند. در این میان حقوقی برای کارگران (کارمندان) تعریف شد تا از آنها در برابر بیگاری و کار اجباری محافظت کند که حق مرخصی یکی از آنهاست. امروزه در بسیاری از کشورهای جهان، مرخصی به حقی شناخته‌شده تبدیل شده است. قوانین مرخصی بسته به نوع و شرایط کار فرق می‌کنند. مرخصی استحقاقی یکی از شکل‌های رایج این حق است که به تمام افراد شاغل داده شده. در این مقاله این مرخصی، انواع آن و برخی ضوابط مربوط به آن را بررسی می‌کنیم.
مرخصی چیست و چرا وجود دارد؟
حق ترک کار در روزهای غیرتعطیل مرخصی نام دارد. بر اساس اصل ۴۳ قانون اساسی کشورمان، نوع هر کار باید به گونه‌ای باشد که فرد بتواند علاوه‌بر شغل خود، فرصت کافی برای پرداختن به سایر جنبه‌های زندگی را داشته باشد. از این رو مرخصی در قوانین پایین‌دستی مانند قانون کار و قانون مدیریت خدمات کشوری نوشته شده است.
اکثر کشورهای جهان حق مرخصی را به رسمیت شناخته‌اند.
انواع مرخصی
در قوانین کار، انواع مرخصی برای کارگران و کارمندان پیش‌بینی شده است تا آنها بتوانند در صورت نیاز از آنها استفاده کنند. برخی از این مرخصی‌ها اجباری‌اند، یعنی کارمند باید از آنها استفاده یا معادل پول آنها را دریافت کند. برخی دیگر اما برای شرایط خاصی مانند بیماری یا رویدادهای غیرمنتظره پیش‌بینی شده‌اند. قانون کار در ایران با هدف حمایت از کارگران و کارمندان در سال ۱۳۶۹ تصویب شد. در مواد ۶۲ تا ۷۴ این قانون، انواع مرخصی تعریف و شرایط آن توضیح داده شده است.
مرخصی استحقاقی، مرخصی ازدواج، مرخصی زایمان، مرخصی فوت اقوام درجه‌یک، مرخصی بدون حقوق، مرخصی شیردهی، مرخصی حج و مرخصی استعلاجی از جمله مرخصی‌های پیش‌بینی‌شده در قانون کارند.
مرخصی استحقاقی چیست؟
هر کارگر یا کارمندی که در طول سال تمام‌وقت مشغول به کار باشد، حق ترک کار به میزان مشخصی را دارد. این حق مرخصی استحقاقی نامیده میشود. کلمه استحقاق به‌معنای حقی است که قانون‌گذار برای او تعیین کرده است. به بیان دیگر، کارفرما نمی‌تواند این حق را از او سلب کند. بر اساس ماده ۶۴ قانون کار، مرخصی استحقاقی شامل روزهایی از سال است که هر فرد شاغل می‌تواند بدون آنکه از حقوقش کم شود، در محیط کار حاضر نشود. تمام شاغلان چه در بخش دولتی و چه خصوصی از این حق برخوردارند.
از آنجایی که این مرخصی سالانه محاسبه میشود، به آن مرخصی سالانه نیز می‌گویند.
مدت‌زمان مرخصی استحقاقی در قانون کار
مدت این مرخصی طبق قانون کار، دو و نیم روز در ماه یا ۲۶ روز مرخصی در سال است که با درنظرگرفتن روزهای جمعه در مجموع به ۳۰ روز (۱ ماه) می‌رسد. سایر روزهای تعطیل جزو ایام مرخصی محسوب نمی‌شوند. برای کار کمتر از یک سال مرخصی مزبور به‌نسبت مدت کار انجام‌شده محاسبه میشود.
برای مشاغل سخت و زیان‌آور مدت‌زمان مرخصی استحقاقی متفاوت است. افراد مشغول به این‌گونه حرفه‌ها ۳ روز در ماه معادل ۵ هفته در سال مرخصی دارند. مرخصی آنها در ۲ نوبت ۶ ماه اول و دوم سال قابل‌استفاده است.
برای کارگاه‌های کمتر از ۱۰ نفر مطابق آئین‌نامه ۱۹۱۰ قانون کار، مرخصی استحقاقی ۲۱ روز در سال خواهد بود.
مرخصی استحقاقی را می‌توان ذخیره کرد. ۹ روز از مرخصی استفاده‌نشده به سال بعد منتقل میشود. همچنین روزهای دیگر استفاده‌نشده مرخصی محاسبه و به‌ازای آن به کارگر حقوق پرداخت میشود. کارمندان دولت نیز می‌توانند تا ۱۵ روز از مرخصی سالانه خود را ذخیره کنند.
انواع مرخصی استحقاقی
۱. مرخصی ساعتی
مرخصی ساعتی شکلی از مرخصی استحقاقی است. طبق ماده ۷۰ قانون کار، مرخصی کمتر از یک روز کاری مرخصی استحقاقی محسوب میشود. گاهی پیش می‌آید که کارگر (کارمند) نیاز دارد تا چند ساعت از محل کار دور شود. در این حالت او باید درخواست مرخصی روزانه بدهد. این مرخصی ۲ تا ۶ ساعت در نظر گرفته میشود. اگر فردی بیش از این مقدار مرخصی بگیرد، مرخصی او به مرخصی روزانه تبدیل خواهد شد، یعنی یک روز از سهمیه مرخصی استحقاقی خود را کامل استفاده کرده است.
۲. مرخصی پاس شیر یا شیردهی
قانون‌گذار برای مادران شیرده که کودکان زیر ۲ سال دارند، حق شیردهی در زمان کار را رعایت کرده است. بر اساس ماده ۷۸ قانون کار، مادرانی که کودک شیرخواره زیر ۲ سال دارند، می‌توانند به‌ازای هر ۳ ساعت کار، نیم ساعت دست از کار بکشند و نوزاد خود را شیر بدهند. همچنین این مادران می‌توانند تا ۲سالگی کودک ۱ ساعت زودتر محل کار خود را ترک کنند.
۳. مرخصی کارگران فصلی
کارگر یا کارمند فصلی به کسی گفته میشود که فقط بخشی از سال را به کار مشغول بوده است. محاسبه مرخصی استحقاقی این گروه از کارگران (کارمندان) طبق ماده ۶۸ قانون کار انجام میشود. مطابق قانون، میزان مرخصی استحقاقی این افراد با توجه به ماه‌های کارکرد آنها و با توافق کارگر با کارفرما تعیین میشود.
۴. مرخصی حج
بر اساس ماده ۷۲ قانون کار، فرد می‌تواند برای ادای فریضه حج واجب تا ۱ ماه مرخصی بگیرد به شرط آنکه از مرخصی استحقاقی خود استفاده نکرده باشد. اگر فرد قبلا از مرخصی استحقاقی خود بهره برده باشد، می‌تواند از مرخصی بدون حقوق برای رفتن به حج استفاده کند.
تفاوت مرخصی استحقاقی و استعلاجی
از بین مرخصی‌ها دو نوع استحقاقی و استعلاجی بیش از سایر مرخصی‌ها استفاده می‌شوند. مرخصی استعلاجی حق کارمند و کارگر برای درمان و نقاهت را در نظر گرفته است. به‌موجب بند هفتم از ماده ۲ قانون تأمین اجتماعی، هر فرد می‌تواند برای درمان بیماری یا گذراندن دوران نقاهت از مرخصی استعلاجی استفاده کند. این نوع مرخصی سقف ندارد و هر میزان که پزشک معالج تجویز کند، فرد می‌تواند از مرخصی استعلاجی استفاده کند. البته نکته‌اش این است که در صورت مرخصی بیشتر از ۱۵ روز و بیشتر از ۶۰ روز، مرخصی او را باید پزشک معتمد یا کمیسیون پزشکی سازمان تأمین اجتماعی تأیید کند. بدون تأیید امکان دریافت مرخصی و درنتیجه حقوق و غرامت در مدت آن وجود نخواهد داشت.
به بیان دیگر استفاده از این مرخصی مشروط به رعایت ضوابط داخلی سازمان بیمه‌گر است. نکته مهم آنکه اگر بیماری فرد سخت‌درمان باشد و میزان مرخصی او به ۱ سال برسد، طبق قانون کار فرد به بازنشستگی پیش از موعد به دلیل ازکارافتادگی و ناتوانی درکارکردن مجبور خواهد شد.
برای کارمندان دولت مرخصی استعلاجی حداکثر تا ۴ ماه با گواهی پزشک معتمد قابل‌استفاده است. بیش از آن نیز باید به تأیید شورای پزشکی وزارت بهداشت برسد. شرایط بازنشستگی پیش از موعد نیز تابع قوانین وزارتخانه و قوانین بالادستی کارکنان دولت است.
قوانین مرخصی استعلاجی برای کارگران (کارمندان) تحت پوشش تأمین اجتماعی و نیز سایر سازمان‌های بیمه‌گر پییچیدگی‌های حقوقی خاص خود را دارد. به همین دلیل بهتر است در صورت نیاز به استفاده از این مرخصی، قوانین آن سازمان را مطالعه کنید یا از یک مشاور حقوقی مسلط به قانون کار مشورت بگیرید.
نکاتی درباره مرخصی استحقاقی
- بر اساس ماده ۶۲ قانون کار، روزهای تعطیل رسمی جزو مرخصی به حساب نمی‌آیند. کارفرما حق ندارد این روزها را مرخصی حساب کند. همچنین روز جمعه و روز کارگر (۱۱ اردیبهشت) کارگران تعطیل‌اند. حقوق و مزایای این روزها نیز محاسبه میشود و نمی‌توان آنها را جزو مرخصی حساب کرد.
- در صورت ایجاد اختلاف بین کارگر و کارفرما بر سر مرخصی، داور بین این دو اداره کار خواهد بود.
- اگر کارمند یا کارگری استعفا یا ترک کار کند، دستمزد مرخصی ذخیره‌شده او از بین می‌رود.
- طبق ماده ۷۱، در صورت بازنشستگی، ازکارافتادگی، تعطیلی کارگاه یا فوت کارگر، مطالبات مرخصی به کارگر یا وارثان او پرداخت میشود.
- در صورت بروز بیماری هنگام مرخصی استحقاقی، فرد می‌تواند مرخصی خود را به استعلاجی تبدیل کند تا مرخصی استحقاقی حفظ شود.
- بر اساس ماده ۶۹ قانون کار، امکان جابه‌جایی مرخصی بین خود کارگران وجود دارد.
پرسش‌های متداول
۱. مرخصی استحقاقی چیست؟
به حق ترک کار هر فرد شاغل به‌مدت دو و نیم روز در ماه (معادل با ۳۰ روز در سال) مرخصی استحقاقی گفته میشود.
۲. مرخصی استحقاقی چند نوع دارد؟
این مرخصی به انواعی مانند مرخصی ساعتی، مرخصی شیردهی و مرخصی ادای حج تقسیم میشود.
۳. آیا روزهای تعطیل جزو مرخصی استحقاقی هستند؟
خیر؛ بر اساس قانون کار، روزهای تعطیل جزو مرخصی محسوب نمی‌شوند.
۴. آیا امکان ذخیره مرخصی استحقاقی وجود دارد؟
بله؛ کارگران ۹ روز و کارمندان تا ۱۵ روز از مرخصی خود را می‌توانند برای سال بعد ذخیره کنند.
۵. مرخصی استحقاقی چه فرقی با مرخصی استعلاجی دارد؟
مرخصی استعلاجی زمانی به فرد تعلق می‌گیرد که وی بیمار و نیازمند استراحت باشد. اما مرخصی استحقاقی حق تمام افراد شاغل صرف‌نظر از وضعیت شغلی و سلامتی آنهاست.
۶. آیا سربازان مرخصی استحقاقی دارند؟
برای مرخصی استحقاقی سربازان در طول دوره سربازی اجباری قانون مشخصی تعریف نشده است. مرخصی سربازان فقط به نظر فرمانده پادگان بستگی دارد.
شما بگویید
شما چه تجربه‌ای در روند درخواست و دریافت مرخصی استحقاقی دارید؟ نظر شما درباره شرایط و قوانین پیرامون این مسئله چیست؟
